ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ‘ਗਿਲਾਨੀ’ ਦਾ ਮੂਲ-ਕਾਰਣ ਸਾਡੀ ‘ਹਉਮੈ’ ਹੀ ਹੈ। ਤ੍ਰੈਗੁਣੀ ‘ਮਾਇਕੀ ਮੰਡਲ’ ਅੰਦਰ ‘ਹਉਮੈ’ ਦਾ ਹੀ ਪਸਾਰਾ, ਬੋਲਬਾਲਾ ਤੇ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹਾਥੀ ਬਾਰੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ, ‘ਅੱਡ-ਅੱਡ’ ਤੇ ਗਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਮਾਇਕੀ’ ਹਨੇਰ ਦੇ ‘ਭਰਮ-ਭੁਲਾਵੇ’ ਵਿਚ, ਹਰ ਇਕ ਜੀਵ ਦੇ ਖਿਆਲ, ਨਿਸਚੇ, ਧਰਮ-ਕਰਮ-ਕ੍ਰਿਆ, ‘ਵੱਖ-ਵੱਖ’ ਹੋਣੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਭੀ ‘ਅੱਡ-ਅੱਡ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਤ੍ਰੈਗੁਣੀ ਮਾਇਕੀ ਹਨੇਰ ਵਿਚ, ਪਿਛਲੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਤੇ ਹੁਣ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀ ਹੋਈ, ਜੀਵ ਦੀ ‘ਹੋਂਦ’ ਦੀ ਰੰਗਤ, ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹੋਣੀ ਅਵੱਸ਼ ਹੈ ।

ਮਾਇਕੀ ‘ਭਰਮ-ਭੁਲਾਵੇ’ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਹੋਏ ‘ਵਿਤਕਰੇ’ (differences) ਹੀ, ਸਾਡੇ ਖਿਆਲਾਂ, ਨਿਸਚਿਆਂ, ਧਰਮਾਂ, ਕਰਮ-ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ‘ਅਨੇਕਤਾ’ ਵਿਚ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ, ਈਰਖਾ, ਦਵੈਤ, ਤੁਅੱਸਬ, ਨਫ਼ਰਤ, ਟਾਕਰਾ ਤੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਹਉਮੈ’ ਤੇ ‘ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ’ ਭਖ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਕੂਰ ਕ੍ਰਿਆ ਉਰਝਿਓ ਸਭ ਹੀ ਜਗ ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਕੋ ਭੇਦੁ ਨ ਪਾਇਓ’ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਡੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ‘ਗਿਲਾਨੀ’ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ -

ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਅਮੋਲਕ ਜੀਵਨ ਅਜਾਈਂ ਗਵਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ -

ਵਿਚ ਹੀ ਗਲਤਾਨ ਤੇ ਮਸਤ ਹਾਂ ।